Η μοναδική βιοποικιλότητα και οι ιδιαιτερότητες του Χολομώντα

«Όλος ο ντουνιάς θα ταραχθεί, αλλά οι ποδιές του Χολομώντα δεν θα ταραχθούν», είχε προφητέψει, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο Κοσμάς Αιτωλός, κατά το πέρασμά του από την Αρναία. Εννοώντας ότι κατά την επανάσταση, οι κάτοικοι των χωριών του Χολομώντα θα ελευθερωθούν από τον τούρκικο ζυγό χωρίς να το πληρώσουν με θανάτους, λεηλασίες και καταστροφές. Κάπως έτσι φαίνεται να είναι η ζωή στον Χολομώντα μέχρι και σήμερα. Τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τα ζώα και τα δάση του. Μακριά από την υπερβολική ανάπτυξη του τουρισμού στο παραλιακό κομμάτι της Χαλκιδικής. Μακριά από την εντατική εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση της Θεσσαλονίκης. Και ταυτόχρονα πολύ κοντά σε αυτά, ώστε να μπορεί εύκολα κάποιος να επισκεφθεί τα χωριά του και τα δάση του. Να γευτεί τα τοπικά προϊόντα και να περπατήσει στα περιποιημένα μονοπάτια του.

Για τους περισσότερους η Χαλκιδική (Κασσάνδρα και Σιθωνία) έχει συνδυαστεί με τις καλοκαιρινές διακοπές, τη διασκέδαση ή τις μικρές αποδράσεις, τουλάχιστον για τους Βορειοελλαδίτες, στις υπέροχες παραλίες της. Επίσης, έχει συνδυαστεί και με το Άγιο Όρος, το οποίο αποτελεί μία διαφορετική πρόταση για όσους προτιμούν τον θρησκευτικό τουρισμό.

Όμως, Χαλκιδική είναι και τα άλλα χωριά της, Αρναία, Ταξιάρχης, Μεγάλη Παναγιά κ.ά. και τα δάση της. Και το δάσος του Χολομώντα είναι το στολίδι της. Προσφέρει μαγευτικές διαδρομές μέσα στις βελανιδιές και στα έλατα και φημίζεται για την ηρεμία του και τα μονοπάτια του.

Δεν είναι τυχαίο ότι το 2021, μετά από ηλεκτρονική ψηφοφορία που διενεργήθηκε από το περιοδικό «4τροχοί», η Ειδική Διαδρομή «Χολομώντας» αναδείχθηκε αγαπημένη του ελληνικού κοινού, στην κατηγορία των ασφάλτινων ειδικών διαδρομών. Ο λόγος, βέβαια, είναι το πυκνό δάσος, που περιβάλλει τον ασφαλτοστρωμένο φιδογυριστό δρόμο.

Ακόμη και μέσα στους καλοκαιρινούς μήνες οι διακοπές είναι μια ευκαιρία να κάνετε ένα διάλειμμα από τις παραλίες για να γνωρίσετε τον Χολομώντα και τα γύρω χωριά του: Ταξιάρχη, Παλαιοχώρι, Νεοχώρι, Στανό και κυρίως την πανέμορφη Αρναία με τα παραδοσιακά σπίτια και την πλατεία της με τον πλάτανο. Τις διαδρομές και τους περιπάτους μέσα και γύρω από τον Χολομώντα αξίζει να τις κάνετε ξανά και ξανά. Τα μονοπάτια ξεκινούν από τον Πολύγυρο, το Παλαιοχώρι ή τον Ταξιάρχη και ο καθένας επιλέγει ανάλογα με τις δυνάμεις του.

Ο Χολομώντας είναι το δεύτερο ψηλότερο βουνό της Χαλκιδικής μετά τον Άθω. Εκτείνεται από τον Πολύγυρο μέχρι την Αρναία και το μέγιστο υψόμετρό του είναι τα 1.165 μ. στην ομώνυμη κορυφή. Βορειοδυτικά συνδέεται με το βουνό Χορτιάτης, ενώ βορειοανατολική του προέκταση αποτελεί το όρος Στρατονικόν που εκτείνεται στη βορειοανατολική Χαλκιδική.

Πλούσια βλάστηση

Τα δάση του Χολομώντα χαρακτηρίζονται από εντυπωσιακή βλάστηση και πλούσια πανίδα. Μεγάλο τμήμα του ορεινού όγκου έχει ενταχθεί στο Δίκτυο Προστατευόμενων Περιοχών Natura 2000. Όσον αφορά τη χλωρίδα, η περιοχή καλύπτεται κυρίως από βελανιδιές (δρυς) και σε μικρότερο ποσοστό από οξιές, πουρνάρια, κουμαριές κ.ά. δέντρα. Σε ποσοστό άνω του 30% στη συνολική έκταση του δάσους έχουν γίνει αναδασώσεις με πεύκα και έλατα.

Τα παραπάνω είδη αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης με σημαντική πρόσοδο για την τοπική κοινωνία. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι οι κάτοικοι του χωριού Ταξιάρχη ασχολούνται κυρίως με την καλλιέργεια ελάτων για την περίοδο των Χριστουγέννων.

Σημαντικό οικοσύστημα για τα άγρια ζώα

Όσον αφορά την πανίδα, ζαρκάδια, λύκοι, αγριόχοιροι, λαγοί, αλεπούδες, κουνάβια και άλλα μικρά ζώα βρίσκουν καταφύγιο στο δάσος. Τελευταία έχει παρατηρηθεί αύξηση στους πληθυσμούς των ζαρκαδιών, των λύκων και των αγριογούρουνων. Επίσης, η περιοχή είναι χαρακτηρισμένη ως σημαντική για την ορνιθοπανίδα, καθώς εκεί αναπαράγονται πολλά αρπακτικά πτηνά όπως ο σφηκιάρης, το όρνιο, ο φιδαετός, ο χρυσαετός, ο πετρίτης και ο μπούφος. Είναι, επίσης, πιθανόν να αναπαράγεται εδώ ο μαυροπελαργός. Εκτός από τα αρπακτικά, στην περιοχή απαντώνται κάποια αποδημητικά είδη (τσίχλες, φάσες) και αρκετά ενδημικά όπως η πέρδικα, ο κότσυφας και κάποια είδη δρυοκολάπτη.

Ιδιαίτερα βότανα

Ο Χολομώντας έχει άλλη μια ιδιαιτερότητα. Είναι από τα πιο πλούσια βουνά από πλευράς βιοποικιλότητας σε χλωρίδα – περίπου 4.500 χιλιάδες είδη φυτρώνουν στις ράχες του – και ιδιαίτερα σε βότανα και μανιτάρια, αλλά δεν έχει ποσότητες. Και αυτό κάνει τα δάση του ευάλωτα από επιτήδειους, που μαζεύουνε βότανα για εμπορική χρήση. Γιατί, πραγματικά, μπορεί να εξαφανιστούνε είδη, κάτι που έχει σημειωθεί μέσα στα χρόνια.

Στο δάσος του Χολομώντα συναντάμε τον Ελλέβορο τον κυκλόφυλλο. Είναι ένα από τα πιο δηλητηριώδη φυτά στον κόσμο. Αρκεί μια μικρή δόση από το τσάι της ρίζας, για να ξεράνει ολόκληρο δέντρο. Θέλει πολύ μεγάλη προσοχή και δεν χρησιμοποιείται πλέον στις μέρες μας. Η αλήθεια είναι ότι κάποιοι χωρικοί, ακόμα και σήμερα, το χρησιμοποιούνε για την ψώρα στα ζώα. Το βράζουμε μέσα σε ένα καζάνι και ξεπλένουν τα ζώα τους με αυτό το «ζουμί» από το φυτό.

Στις βελανιδιές του Χολομώντα, πάνω στον κορμό και στα κλαδιά τους, συμβιούν διάφοροι οργανισμοί όπως είναι οι λειχήνες, αλλά και το φυτό Ιξός, γνωστός και ως γκι. Είναι ένας παρασιτικός θάμνος που φύεται μόνο πάνω σε κλαδιά βελανιδιάς.

Επιστήμονες προσπάθησαν να το αναπαράγουν στα εργαστήρια. Δεν τα κατάφεραν, γιατί ο σπόρος πρέπει να περάσει πρώτα από το πεπτικό σύστημα των πουλιών που θα φάνε τους καρπούς. Στη συνέχεια, θα… κουτσουλήσουν το κλαδί, οπότε θα έχει και λίπασμα για να ευδοκιμήσει το φυτό πάνω στο κλαδί.

Ο ιξός είναι ένα από τα δέκα ιερά φυτά του κόσμου. Σύμφωνα με την κέλτικη παράδοση, οι δρυίδες τον Μάιο μάζευαν τον ιξό με χρυσά δρεπάνια. Δεν είχε δικαίωμα κανένας άλλος να συλλέγει ιξό, παρά μόνο αυτός που είχε πάρει το χρίσμα για να το κάνει. Ήταν ένα φυτό που το χρησιμοποιούσαν σε τελετές, σε ξόρκια και σε φίλτρα.

Τύποι οικοτόπων στην προστατευόμενη περιοχή Natura 2000 «Όρος Χολομώντας»

Οι τύποι οικοτόπων της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (Natura) που απαντώνται στην περιοχή «Όρος Χολομώντας» (GR1270001) είναι δάση με κέδρους και άλλα κυπαρισσοειδή (junipera), δάση με 4 είδη βελανιδιάς, δάση καστανιάς, δάση οξιάς και πλατανόδαση. Το πιο σημαντικό προστατευόμενο είδος χλωρίδας που απαντάται μόνο στην Ανατολική Χαλκιδική είναι το Centaurea immanuelis-loewii. Πρόκειται για μία όμορφη Κενταύρια, που φύεται σε ξέφωτα δασών και ημιορεινές τοποθεσίες, ως επί το πλείστον σε βραχώδεις πλαγιές και πρανή. Είναι πολυετές φυτό με τα περισσότερα φύλλα στη βάση του βλαστού, του οποίου το ύψος μπορεί να φτάσει μέχρι τα 120 εκατοστά. Ανθίζει στα μέσα της άνοιξης και έχει άνθος με βυσσινί χρώμα.

Βότανα, μονοπάτια, παρθένα φύση σε απόσταση αναπνοής από τις παραλίες και τους παραδοσιακούς οικισμούς. Και, βέβαια, ένα από τα δύο μοναδικά πανεπιστημιακά εκπαιδευτικά δάση-πρότυπα στην Ελλάδα βρίσκεται στην καρδιά του Χολομώντα:

Πανεπιστημιακό Δάσος Ταξιάρχη

Ανοιχτό βιβλίο δασικής γνώσης για χιλιάδες φοιτητές εδώ και σχεδόν έναν αιώνα, αποτελεί το Πανεπιστημιακό Δάσος Ταξιάρχη, που καταλαμβάνει έκταση 58.000 στρεμμάτων στις πλαγιές του όρους Χολομώντα Χαλκιδικής.

Συνδυάζοντας σχεδόν όλα τα είδη βλάστησης και τοπία που μπορούμε να συναντήσουμε στην Ελλάδα, το Πανεπιστημιακό Δάσος Ταξιάρχη είναι ιδανικός τόπος εκπαίδευσης των φοιτητών Δασολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), οι οποίοι μπορούν να φιλοξενηθούν στα 32 δωμάτια που υπάρχουν στις εγκαταστάσεις του.

Σημειώνεται ότι εκτός από το Πανεπιστημιακό Δάσος Ταξιάρχη, υπάρχει και το αντίστοιχο στο Περτούλι Τρικάλων, τα οποία υπάγονταν στο Ταμείο Διοικήσεως και Διαχειρίσεως Πανεπιστημιακών Δασών (Νόμος 1881/1951), που όμως καταργήθηκε στις 31 Δεκεμβρίου 2022 και οι αρμοδιότητές του μεταφέρονται στο ΑΠΘ.

Δεσπόζουσα θέση στις εγκαταστάσεις του Πανεπιστημιακού Δάσους Ταξιάρχη κατέχει το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Λειτουργεί από το 2015 και παρουσιάζει τη δασολογική επιστήμη, τη χλωρίδα, την πανίδα και τους φυσικούς πόρους της περιοχής. Σε ειδικές προθήκες εκτίθεται σχεδόν όλη η πανίδα και χλωρίδα της περιοχής, οι δασικές εργασίες και τα μαθήματα εξειδίκευσης της δασολογικής επιστήμης. Επίσης, λειτουργεί αίθουσα πολυθεάματος με προβολές ειδικού περιεχομένου και εφαρμογές σε Η/Υ, με σκοπό την ενημέρωση όλων των επισκεπτών. Παρουσιάζονται αναλυτικά τα παραδοσιακά επαγγέλματα της περιοχής, υλοτόμοι δασικής ξυλείας και παραγωγοί κάρβουνων, μελισσοκόμοι και καλλιεργητές ελάτων.

Δεκάδες ταριχευμένα ζώα, από σχεδόν όλα τα είδη της ευρύτερης περιοχής της Χαλκιδικής, υπάρχουν σε ειδικό τμήμα του Μουσείου, με σχετικές αναλυτικές πληροφορίες.

Η τεχνητή λίμνη του Αγ. Παντελεήμονα, που δημιουργήθηκε με σκοπό καθαρά τη δασοπυρόσβεση, δίνει και ιδιαίτερο χαρακτήρα στην περιοχή, με έμφαση την οικολογία. Πλέον, την επισκέπτονται πτηνά, ενώ έχει εμπλουτιστεί το φράγμα και με ψάρια γλυκού νερού.

Ευδιάκριτα είναι από τη θέση «Σχισμένη πέτρα», μέσα στο δάσος, και τα τρία «πόδια» της Χαλκιδικής. Κάτω από το συγκεκριμένο σημείο, βρίσκεται ένας από τους δεκάδες σποροπαραγωγούς κήπους, που υπάρχουν διάσπαρτοι στο Δάσος.

Πρόκειται για τον κήπο της μαύρης πεύκης, που ξεκίνησε με σκοπό τις παραγωγικές αναδασώσεις (για παραγωγή ξυλείας), αλλά αξιοποιείται πλέον και για αναδασώσεις σε καμένες εκτάσεις.